Category: հայոց պատմություն

Այն սկսվել է 1915 թվականի մայիսի 24-ի ֆրանս-բրիտանա-ռուսական համատեղ Հռչակագրի հրապարակմամբ և վերսկսվել 1965 թվականից, երբ Ուրուգվայը պետականորեն առաջինը պաշտոնապես ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը։

Սկսած 1915 թվականիցտարբեր պետություններ ընդունել են բանաձևեր, որոնք դատապարտում են հայերի կոտորածը։

ԱՄՆ-ն երեք անգամ 1916, 1919, 1920ընդունել է նմանատիպ բանաձևեր, սակայն դրանք չեն կարողացել կանգնեցնել Օսմանյան կայսրության գործողությունները։ 1915 թվականին մայիսի 24-ին Ֆրանսիան, Մեծ Բրիտանիան և Ռուսական կայսրությունը հանդես են եկել համատեղ հռչակագրով, որը նույնպես քննադատում էր այդ կոտորածները։
ժողովրդի կոտորածը պաշտոնապես դատապարտել և ճանաչել են որպես ցեղասպանություն 34 երկիր:

Հայկական սփյուռքն առաջացել է Խորհրդային Հայաստանի գոյության տարիներին։ Այն մշտապես պահպանել է մայր հայրենիքի հետ կապը և պարբերաբար ներգաղթեր իրականացրել։ 1921-1926 թվականներին իրականացվել է արևմտահայերի առաջին, 1931-1933 թվականներին՝ երկրորդ ներգաղթը, երբ Հայկական ԽՍՀ է տեղափոխվել 42 000 հայ։ 1946-1948 թվականներին տեղի ունեցած Մեծ հայրենադարձության ժամանակ Հայաստան է տեղափոխվել 86 000 հայ։

Հայկական սփյուռքի մեկդարյա պատմությունը կարելի է բաժանել երեք փուլի՝ առաջացման շրջան (1920-1930-ական թվականներ՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո), երկրորդ սերնդի, զարգացման շրջան (1950-1980-ական թվականներ՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո) և ժամանակակից շրջան (1990-2010-ական թվականներ՝ Հայաստանի Հանրապետության

1991թ. դեկտեմբերին ավարտվում է Արևմուտքի և Խորհրդային Միության չորս տասնամյակից ավելի ձգվող պայքարը. դեկտեմբերի 25-ին ԽՍՀՄ առաջին և վերջին նախագահ Միխայիլ Գորբաչովը վայր է դնում լիազորությունները, իսկ հաջորդ օրը ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի Հանրապետությունների նորաստեղծ խորհուրդն ընդունում է ԽՍՀՄ լուծարման հռչակագիրը։
Բազմաթիվ հետխորհրդային պետություններ, այդ թվում Հայաստանը, պահպանել են Ռուսաստանի հետ սերտ կապերը՝ միասին հանդես գալով մի շարք ռազմատնտեսական համագործակցային միությունների կազմում, ինչպիսիք են՝ Անկախ Պետությունների Համագործակցությունը (ԱՊՀ), Եվրասիական տնտեսական հանրակցությունը, Միութենական պետությունը, Մաքսային միությունը, Եվրասիական տնտեսական միությունը, Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությունը (ՀԱՊԿ) և այլն[5]։ Որոշ պետություններ էլ դարձել են Եվրոպական Միության և ՆԱՏՕ-ի անդամներ։

Այլախոհությունը խորհրդային Հայաստանում
1960-ականների համարվում է այլախոհական շարժումների սկիզբը ոչ միայն Խորհրդային Հայաստանում, այլ նաև ԽՍՀՄ-ում և Արևելաեվրոպական երկրներում։ Այդ ընթացքում «դիսիդենտ» (այլախոհ) տերմինով սկսեցին կոչել բոլոր նրանց, ովքեր ընդվզում էին խորհրդային կարգերի դեմ, սակայն չէին դիմում բռնության և բռնությունը՝ որպես այդպիսին պայքարի միջոց և ձև չէին ընդունում:Այդուհանդերձ նախքան այլախոհական շաժումների ծագումը հակախորհրդային և հակակոմունիստական ուժերը դիմում էին նաև զինված պայքարի և չէին մերժում բռնի պայքարի եղանակները։ Այս երևույթը տեսանելի էր հատկապես պատերազմից հետո Մերձբալթյան, Ուկրաինայի արևմուտքում և Արևելաեվրոպական երկրներում։ 1960-ականներին նման ընդդիմադիր ուժերից նոր ընդդիմադիրներին առանձնացնելու համար կիրառվում է «այլախոհ» կամ «դիսիդենտ» եզրույթը։ Առհասարակ, 1960-ականներին ծավալված այս շարժումը ամփոփում էր իր մեջ հայ ժողովրդի 20-րդ դարասկզբին կրած կտտանքները, կորցրած հայրենիքի, ինչպես նաև Հայկական հարցի հնարավոր լուծմանն առնչվող հիմնադրույթները։ Անարդարության այդ զգացումը, Եղեռնի, պատմական տարածքների կորստի, ԽՍՀՄ-ի ներսում Ղարաբաղի և Նախիջևանի հարցերի լուծման շուրջ 1960-ականներին կազմում էին շարժման գաղափարախոսական հենքը

Անառիկ համարվող քաղաքը չորս կողմից շրջապատված էր սարերով, Շուշին պաշտպանում էր լավ զինված ադրբեջանական կայազորը՝ մոտ 2500 զինվոր ու սպայով։
Քաղաքի ազատագրումը սկսվեց մոտ երեք հազար հայ զինվորով։ Ռազմական պրակտիկայում ուժերի այդպիսի համադրությունն անհեթեթություն էր, քանի որ նման դեպքերում հարձակվող կողմի անձնակազմն առնվազն երեք անգամ պետք է գերազանցի պաշտպանվող կողմին։ Պետք է նշել նաև, որ հայկական կողմը որակյալ ու ժամանակակից զենքի պակաս ուներ։
նախատեսվում էր քաղաք մտնել մայիսի 5-ին, սակայն այդ օրը առատ ձյուն էր տեղացել։ Եղանակային անոմալիան ստիպեց հայկական հրամանատարությանը՝ գործողությունն իրականացնել մայիսի 8-ին։
Հրամանատար՝ Արկադի Տեր-Թադևոսյան:
Ռազմաճակատի ընդհանուր գիծը մոտավորապես 40 կիլոմետր էր և ընդգրկում էր չորս հարվածային ուղղություն։ Հյուսիսային ուղղության հրամանատար նշանակվեց Վալերի Չիթչյանը, Շոշի ուղղության հրամանատար՝ Արկադի Կարապետյանը, Հարավային (Բերձորի) ուղղության՝ Սամվել Բաբայանը, Ջանհասան–Քյոսալար ուղղության հրամանատար՝ Սեյրան Օհանյանը[1]։

Շուրջ 300 զինվորից կազմված պահեստային ստորաբաժանման հրամանատար էր նշանակվել Յուրա Հովհաննիսյանը:
Մայիսի 8-ի գիշերը ՝ 2 -ն անց 30- ին սկսվեց ընդհանուր գրոհը : Մայիսի 9- ին թշնամին դիմեց փախուստի : Հակառակորդը տվեց 300 զոհ , 600-700 վիրավոր , 13 գերի : Հայկական կողմն ունեցավ 70 զոհ և 120 վիրավոր :
Շուշիի հաղթանակն ամրապնդեց հայերի հավատը հաղթանակի հանդեպ:

1991 թ. Հայաստանի անկախության վերականգնմամբ անխուսափելի դարձավ նոր՝ ազգային սահմանադրության ընդունումը։ Սահմանդրությունն ընդունվեց 1995 թ. հուլիսի 5-ին համաժողովրդական հանրաքվեով։ Սահմանադրության ընդունումից հետո հուլիսի 5-ը դարձավ պետական տոն՝ Սահմանադրության օր։

Սահմանադրությունն ամրագրեց Հայաստանի Հանրապետության բնույթը՝ որպես ինքնիշխան, ժողովրդավարական, իրավական և սոցիալական պետության, հռչակեց մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները, սահմանեց հանրապետության կառավարման ձևը՝ հիմնված օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների տարանջատման սկզբունքի վրա։ Սահմանադրությամբ ձևավորվեց կիսանախագահական կառավարման ձև՝ պետության գլխին՝ Հանրապետության Նախագահին վերապահված լայն լիազորություններով։

1991 թ. սեպտեմբերի 21 -ին հանրապետությունում անցկացվեց հանրաքվե:
Քվեարկության դրվեց հետևյալ հարցը.<< Համաձա՞յն եք ,որ ՀՀ-ն լինի անկախ ժողովրդավարական պետություն ՝ԽՍՀՄ- ի կազմից դուրս>>: Հանրապետության բնակչության մեծամասնությունը ՝2 մլն 43 հազ. մարդ կողմ քվեարկեց:
1991 թ. սեպտեմբերի 23 -ին հանրապետության Գերագույն խորհուրը Հայաստանը հռչակեց անկախ պետություն:
Հոկտեմբերի 16-ին Հայաստանում անցկացվեցին նախագահական ընտրություններ : Ձայների ճնշող մեծամասնությամբ (83%) նախագահ ընտրվեց Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, իսկ փոխնախագահ ՝Գագիկ Հարութունյանը:

Հայրենական մեծ պատերազմին մոտ 600 հազար հայ է մասնակցել Հայաստանից, Սփյուռքից ու ԽՍՀՄ հանրապետություններից։Ձեւավորվել է մի քանի հայկական դիվիզիաներ:Դիվիզիաները ակտիվ մասնակցություն են ունեցել գերմանաֆաշիստական նվաճողների դեմ պայքարին, ոմանք հասել են մինչեւ Եվրոպա ու Բեռլին։
Հայկական դիվիզիաներից «ամենաավագը»՝ 76-րդ հրաձգային դիվիզիան, Հայկական ԽՍՀ-ում ձեւավորվել է 1920-ի դեկտեմբերին։Մասնակցել է Ստալինգրադի ճակատամարտին, որի ժամանակ պահել է ռազմավարական կարևոր կետ Կլեցկայա կայարանը:
390-րդ հրաձգային դիվիզիան ստեղծվել է 1941-ին Վրաստանի տարածքում։ Մասնակցել է Կերչ- Ֆեոդոսիայի գործողությանը, Կերչի համար արյունահեղ մարտերին։Կերչից հետո դիվիզիան լուծարվել է ու նրանք, ում հաջողվել է ողջ մնալ, միացել են Սեւաստոպոլի պաշտպանների շարքերին։
409-րդ հրաձգային դիվիզիան ձեւավորվել է 1941-ի օգոստոսին ու դեկտեմբերին արդեն տեղափոխվել է Հյուսիսային Կովկաս։Դիվիզիան հայտնի է նրանով, որ ազատագրել է չորս եվրոպական մայրաքաղաքներ՝ Վիեննան, Բուխարեստը, Բուդապեշտը, Պրահան։

89-րդ Թամանյանական դիվիզիան՝ հայկական ամենահայտնի դիվիզիաներից մեկը։ Այն ստեղծվել է 1941-ին, ու 1942-ին արդեն մասնակցել է մարտական գործողություններին։ Անցել է մարտական ուղին Կովկասից մինչեւ Բերլին։ Միակ ազգային դիվիզիան, որը մասնակցել է Բեռլինի գրավմանը։Դիվիզիան նաև մասնակցել Թաման թերակղզու ազատագրմանը, ինչի համար էլ ստացել է իր անվանումը։9 զինվոր ու սպա արժանացել է ԽՍՀՄ հերոսի կոչմանը։

1988 թ. փետրվարի 26-ին Սումգայիթում տեղի ունեցավ Ադրբեջանի Կոմկուսի քաղաքային կոմիտեի կողմից կազմակերպված հանրահավաք։
Հակահայկական կարգախոսների ներքո ընթացած հանրահավաքը շարունակվեց նաև հաջորդ օրը: Ելույթ ունեցողները, որոնց թվում կային քաղաքում հայտնի մարդիկ, կոչ էին անում պատժել հայերին և պահանջում խիստ միջոցներ ձեռնարկել. «սպանել ու վտարել նրանց Սումգայիթից, և, առհասարակ, Ադրբեջանից»: Գրեթե յուրաքանչյուր ելույթից հետո հնչում էր «Մա՛հ հայերին» կոչը:
Փետրվարի 27-ի երեկոյան հրապարակային ելույթները վերաճեցին բռնի գործողությունների: հարյուրավոր սումգայիթցի ադրբեջանցիներ, բռնության կոչերից բորբոքված և անվճար բաժանվող թմրանյութերով և ալկոհոլային խմիչքներով «տաքացած», անարգել կերպով սկսեցին Սումգայիթում ապրող հայերի բնակարանների ավերումը, նրանց նկատմամբ զանգվածային ծեծուջարդը, սպանություններն։Մարդկանց սպանում էին իրենց իսկ տներում, թեպետ ավելի հաճախ դուրս էին հանում փողոց կամ բակ՝ հրապարակային ծաղրուծանակի ենթարկելու համար:Միայն փետրվարի 28-ի երեկոյան՝ հակահայկական հիստերիայի, ջարդերի և սպանությունների սկզբից գրեթե երկու օր անց, բանակային ստորաբաժանումներ մտցվեցին Սումգայիթ, սակայն նրանք քաղաքը հսկողության տակ առան ոչ միանգամից, քանի որ բռնարարների հանդեպ ուժ և զենք գործադրելու հրաման չէին ստացել:Միայն փետրվարի 29-ի երեկոյան բանակային ստորաբաժանումները դիմեցին վճռական գործողություների, և հայերի ջարդերը դադարեցին:
Ըստ խորհրդային պաշտոնական տվյալների՝ ջարդերի ընթացքում սպանվեց 27 ազգությամբ հայ քաղաքացի, հարյուրավոր մարդիկ վիրավոր և հաշմանդամ դարձան, շատերն անհայտ կորան։

• Որտեղ է գտնվում Կիլիկիան և աշխարական ինչ շրջանների է բաժանվում։

Այն Փոքր Ասիայի հարավ-արևելքում էր։Միջերկրական ծովի առափնյա շրջաններից նրա տարածքը հյուսիսում հասնում էր մինչև Տավրոսի լեռները ,արևելքում՝անցնում Ամանոսի լեռները :
Բաժանված է 3 մասի ՝
Լեռնային Կիլիկիա,Դաշտային Կիլիկիա,Քարուտ Կիլիկիա:

• Որ դարում մեծացավ հայերի հոսքը Կիլիկիա, ուրիշ ինչ ժողովուրդներ էին ապրում Կիլիկիաում։

11 -րդ դ.-ի կեսերից սկսվում է հայ բնակչության զանգվածային հոսքը Կիլիկիա։
Կիլիկիայում ապրում էին նաև հույներ,ասորիներ,արաբներ,հրեաներ:

• Ներկայացրեք Կիլիկայում հայկական պետության ստեղծման պատմական ընթացքը։

Հայ իշխաններից Ռուբենը 1080 թ. Լեռնային Կիլիկիայում հիմնադրեց հայկական իշխանություն:Նա ապստամբություն բարձրացրեց բյուզանդացիների դեմ և ամրացավ Կոռոմոզոլ բերդում:Նրան հաջողվեց բյուզանդացիներից ազատագրել Լեռնային Կիլիկիայի մի մասը:Ռուբեն իշխանի հիմնադրած նոր իշխանությունը կոչվեց Ռուբինյան:

• Ինչն առիթ դարձավ Փիլարտոս Վարաժնունու հայկական իշխանության համար ։Ուրիշ ինչ հայկական իշխանություններ ստեղծվեցին։

Նա օգտվեց Մանազկերտի Ճակատամարտից հետո Բյուզանդիայի թուլացումից և Հյուսիսային Ասորիքում և Կիլիկիայի արևելյան շրջաններում հիմնադրեց իշխանություն (1072-1090թթ)։Կենտրոնը Մարաշ քաղաքն էր:
Հյուսիսային Ասորիքում և Արևելյան Կիլիկիայում ուժեղ և ընդարձակ իշխանություն հիմնադրեց նաև Գող Վասիլը (1082-1117թթ.) Նրա կենտրոնն էր Քեսուն քաղաքը։

• Ովքեր էին խաչակիրներ և ինչ նպատակներ ունեին։Ինչ հետևանքներ ունեցավ խաչակրաց արշավանքները Կիլիկաի համար։

Խաչակիրները մեծ մասամբ կաթոլիկներ էին , ովքեր կռվում էին մուսուլմանների դեմ Սուրբ Երկրի համար, որը գրավված էր դեռևս Արաբական խալիֆայության ժամանակներից։

խաչակրաց արշավանքը անուղղակիորեն նպաստավոր եղավ հայկական իշխանությունների համար։Աստիճանաբար հզորացող Ռուբինյան իշխանների համար խաչակիրների հետ դաշինքը, առնվազն առաջին մի քանի տասնամյակներում, կարևոր նշանակություն ուներ։ Հենց խաչակիրների շնորհիվ թուլացավ Իկոնիայի սելջուկյան սուլթանությունը և այլ մուսուլմանական ամիրայություններ, ինչը հնարավորություն տվեց Կիլիկյան Հայաստանին գոյատևել։Նիկիայի և Դորիլեումի ճակատամարտերում խաչակիրները ջախջախիչ հարված հասցրին սելջուկներին, դրանով իսկ երկար ժամանակով հեռացնելով սելջուկյան վտանգը հայկական կազմավորումներից :Խաչակրաց արշավանքների շնորհիվ Լևոն Բ կարողացավ հռչակվել Կիլիկիայի Հայոց թագավոր։ Բացի դրանից, Կիլիկյան Հայաստանը Արևմտաեվրոպական պետությունների և հատկապես Ֆրանսիայի կառավարման շատ գծեր վերցրեց և կիրառեց հենց Կիլիկիայում։
Սակայն երբ խաչակիրները հաստատվեցին ու ստեղծեցին իրենց պետական միավորները, նրանք դարձան վտանգ հայկական փոքրիկ իշխանությունների համար։ Գրեթե ամբողջ Դաշտային Կիլիկիան ու Եփրատացվոց աշխարհի հայաբնակ տարածքները երկար ժամանակ մնացին Անտիոքի իշխանության ու Եդեսիայի կոմսության տիրապետության տակ։ Բացի դրանից խաչակիրները կարճ ժամանակում վերացրին ու տիրացան հայկական մի քանի փոքր իշխանությունների տիրույթներին:

• Ինչպիսի խաչակրաց պետություններ ստեղծվեցին Մերձավոր Արևելքում։

1098 թվականին հիմնվել են Եդեսիայի կոմսությունը և Անտիոքի դքսությունը, 1099 թվականին՝ Երուսաղեմի թագավորությունը, 1109 թվականին՝ Տրիպոլիի կոմսությունը, 1192 թվականին՝ Կիպրոսի Լուսինյան թագավորությունը։